Rys stylistyczny zabytkowego parku

Łukasz Przybylak, Hortus Excelsior

Tekst pierwotnie opublikowano 6 stycznia 2014 r.

Rezydencja w Sarnach rozpoczyna nowy rozdział w swojej wielowiekowej historii. Jakie informacje o swojej przeszłości zdradza nam w obecnym stanie zachowania? Przyjrzyjmy się uważnie a z pozornie nieznaczących detali i zapomnianego parku odczytamy całkiem sporo.

Założenie rezydencjonalne w Sarnach mimo czytelnej struktury reprezentacyjnych zabudowań mieszkalnych (tj. renesansowego dworu z kaplicą usytuowanych na skraju terasy nadzalewowej oraz Pałacu Letniego) i dawnego folwarku, kryje w sobie wiele zagadek. Podobny stan rzeczy dotyczy ogrodu jaki ukształtowano w dolinie rzeki Włodzica u podnóża dworu.

Ogród został przekształcony z dawnej, barokowej kompozycji w park stylu naturalistycznego. Eduard Petzold, słynny reprezentant tzw. Szkoły Mużakowskiej ogrodnictwa krajobrazowego zaprojektował w Sarnach park łączący w sobie piękno barokowego Pałacu Letniego oraz potężnego, renesansowego dworu.

Niefortunnie dla przyszłych badań obiektu, oryginalne szkice i plany przedstawiające XIX wieczną wizję Eduarda Petzolda (park został zaprojektowany w 1880 r.) nie zachowały się współcześnie. W praktyce oznacza to, iż przypałacowy park oprócz badań terenowych powinien zostać poddany szeregowi analiz porównawczych z innymi obiektami zaprojektowanymi przez Eduarda Petzolda w latach 1878-1882. Ponadto (podobnie jak wszystkie inne realizacje planisty) park przypałacowy w Sarnach winien być rozpatrywany również w kontekście parku Mużakowskiego.

Odwiedzając Sarny współcześnie, bardzo trudno jest dostrzec cechy kompozycji przestrzennej XIX wiecznego parku naturalistycznego. W oczy rzuca się przede wszystkim ukształtowanie terenu w relacji dolina rzeczna – terasa nadzalewowa pojawiające się w wielu realizacjach Petzolda, a za samego Księcia Hermanna von Pückler-Muskau uznana za jeden z obowiązkowych elementów ogrodnictwa krajobrazowego.

Patrząc na zachowany współcześnie drzewostan w kontekście topografii terenu i przepływającej przez niego rzeki, można dostrzec pewne, charakterystyczne dla warsztatu projektowe Petzolda elementy struktury roślinnej. Należy do nich chociażby widoczna smuga roślin iglastych (choiny kanadyjskie, sosna wejmutka) rozciągająca się z terenu dawnego salonu ogrodowego usytuowanego za Pałacem Letnim, biegnąca przez całe dno doliny rzeki i wspinająca się w północnym skraju parku na skarpę terasy nadzalewowej.

To w tym miejscu przebiega dostrzegalna gołym okiem, dawna droga, która w XVII wieku prowadziła na folwark. Wzdłuż niej rosną pomnikowe okazy dębów szypułkowych.

Na dnie doliny rzeki Włodzica, w pobliżu północnego skraju parku znajduje się relikt obiektu architektonicznego, który znajduje się dokładnie na przedłużeniu osi symetrii Letniego Pałacu. Kamienny portal może być pozostałością dawnej bramy, która wraz z kamiennym quasi średniowiecznym murem, wydzielała teren rezydencji.

Dwie części parku przedzielone rzeką, miały z pewnością odmienny charakter podkreślany odmienną intensywnością nasadzeń oraz obecnością potencjalnych elementów małej architektury. Odbywało się to w myśl tzw. strefowania kompozycji, tzn. sytuowania najbardziej dekoracyjnych elementów w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu a im dalej od niego, tym kompozycja przyjmowała coraz bardziej „dziki” charakter.

W przypadku Sarn za środek ciężkości dekoracyjności parkowej kompozycji należy uznać Pałac Letni. To za nim znajdował się w epoce baroku regularny ogród, który w końcu XIX wieku został przeprojektowany na tzw. pleasure ground. Oznacza to, iż części parku położone u podnóża renesansowego dworu miały charakter o wiele bardziej naturalistyczny.

To właśnie rejon Pałacu Letniego zdawał się być jednym z ważniejszych punktów widokowych, skąd można było podziwiać nie tylko piękno nasadzeń drzew i krzewów z płynącą pośród nich rzeką ale także masywną bryłę dworu.

Pałac Letni powstał w latach 40-tych XVIII wieku z inicjatywy ówczesnych właścicieli Sarn, rodziny von Götzen. Lokalizację barokowego pałacu przy tak rozległym renesansowym dworze, można tłumaczyć w wieloraki sposób. Jedną z przyczyn mogła być chęć przeniesienia się z mrocznych wnętrz dworu do lepiej doświetlonych komnat pałacowych ale także założenia rezydencji, w której bezpośrednim otoczeniu można zaaranżować regularny ogród (w przypadku renesansowego dworu było to utrudnione zarówno lokalizacją budynku jak i gęstością zabudowań folwarcznych).

Dlaczego jednak cały kompleks rezydencjonalny w Sarnach nie zmienił swojej architektonicznej postaci w szale XIX-wiecznego eklektyzmu?

Dwór sam w sobie wraz ze wszystkimi towarzyszącymi mu zabudowaniami tworzy spójny, architektoniczny obraz wielowiekowej historii rezydencji. Jedynym elementem architektonicznej kreacji był gotycyzujący krenelaż domu bramnego (odbudowany w 2015 r. – przyp. red.).

Jednym z kluczowych elementów XIX-wiecznego pojmowania rezydencji, była chęć tworzenia obiektów, które w widoczny sposób wskazywałyby nie tylko na wielowiekową historię miejsca ale i rodu właścicieli. Była to również domena licznie osiadających na Śląsku reprezentantów tzw. magnaterii przemysłowej, których nobilitacja odbywała się na drodze zasług dla rozwoju XIX-wiecznej gospodarki Królestwa Prus a późniejszego Cesarstwa Niemiec.

Niejednokrotnie na terenie XIX-wiecznego Śląska można było natknąć się na podwójne rezydencje, tj. obiekty powstające obok starszych dworów obronnych czy zamków. Pomiędzy dwoma obiektami często występowały liczne powiązania kompozycyjne w tym połączenia głównymi osiami kompozycji przestrzennej całej rezydencji.

Jaki obraz XIX-wiecznym właścicielom Sarn odpoczywającym na terenie zaprojektowanego przez Petzolda pleasure groundu dawała cała rezydencja? Patrząc na Sarny widzimy pochodzący niby z wieków średnich dom bramny i mury, które od południa otaczają obiekt, dalej mamy renesansowy spichrz i korpus dworu ulokowanego na szczycie skarpy, barokową kaplicę pałacową oraz barokowy Pałac Letni. Wokół wzgórza a u podnóży skarpy, szemrząca rzeka Włodzica.

Mimo braku architektonicznych zmian i stylizacji, Sarny prezentowały autentyczny obraz romantycznej, śląskiej rezydencji skrytej w idyllicznym krajobrazie wzgórz i lasów.

W trakcie 2015 r. artykuł został uaktualniony o wzmiankę o odbudowie krenelaża domu bramnego oraz o zdjęcie z jesieni 2015 r.